Raqamli texnologiyalar davrida o'qish odatlari: kitobdan ekrangacha bo'lgan sayohat

XXI asr boshidan beri dunyo juda tez o'zgarmoqda va bu o'zgarishlar eng avvalo insonlarning o'qish odatlariga ta'sir qilmoqda. Smartfonlar, planshetlar va kompyuterlar hayotimizga shunchalik chuqur kirib keldiki, biz deyarli har kuni ekranlar orqali ma'lumot olamiz. Bugungi kunda odamlar an'anaviy kitoblarni o'qishdan ko'ra internetdagi maqolalar, ijtimoiy tarmoqlar va hatto Pin Up kabi onlayn platformalardagi yangiliklarni o'qishni afzal ko'rishmoqda. Bu holat nafaqat Oʻzbekistonda, balki butun dunyoda kuzatilmoqda va u bizning ma'lumot qabul qilish usulimizdagi tubdan o'zgarishlarni ko'rsatadi.

Raqamli texnologiyalar insonlarning diqqat markazini va o'qish uslubini butunlay o'zgartirdi. Endi biz qisqa, aniq va vizual jihatdan jozibali kontentni qidiramiz. Statistikalar shuni ko'rsatadiki, so'nggi 20 yil ichida odamlarning bir kitobni to'liq o'qib chiqarish vaqti ikki baravar kamaygan. Bu o'zgarish nafaqat yoshlar, balki katta yoshdagi odamlar orasida ham kuzatilmoqda.

Psixologlar va neyro-olimlarning tadqiqotlariga ko'ra, raqamli muhitda o'qish jarayoni an'anaviy kitob o'qishdan tubdan farq qiladi. Ekran orqali o'qiganda miyamiz boshqacha ishlaydi va ma'lumotni qayta ishlash jarayoni ham o'zgaradi. Bu holatni "screen reading effect" yoki "ekran o'qish effekti" deb atashadi.

Ekranlar vs qog'ozlar: zamonaviy tanlov

Raqamli kitoblar va an'anaviy kitoblar o'rtasidagi raqobat tobora kuchayib bormoqda. E-kitoblar ko'plab afzalliklarni taklif etadi: ular engil, ko'p miqdorda kitoblarni saqlash imkonini beradi va istalgan joyda o'qish mumkin. Biroq, ko'plab tadqiqotlar shuni ko'rsatadiki, qog'oz kitoblarni o'qiganda odamlar ma'lumotni yaxshiroq eslab qolishadi.

Norvegiya universitetining tadqiqotchilarining ma'lumotlariga ko'ra, qog'ozdan o'qiganda odamlar 10-15% ko'proq ma'lumotni eslab qolishadi. Bu hodisaning sababi shundaki, qog'oz bilan jismoniy aloqa miyaning xotira markazlarini faollashtiradi. Qo'lda tutish, varaq ag'darish va hatto kitobning hidini sezish - bularning barchasi o'qish tajribasini chuqurlashtiradi.

Zamonaviy o'quvchilar quyidagi xususiyatlarga ega:

• Qisqa va aniq matnlarni afzal ko'rish

• Ko'p vazifani bir vaqtda bajarish (multitasking)

• Vizual elementlarga e'tibor berish

• Tez o'qish va asosiy ma'lumotni ajratib olish

Bu o'zgarishlar nafaqat shaxsiy o'qish tajribasiga, balki ta'lim tizimiga ham katta ta'sir ko'rsatmoqda. Maktablar va universitetlar o'z dasturlarini raqamli texnologiyalarga moslashishga majbur bo'lmoqda. Ayni paytda, kitobxonlar va kutubxonalar ham o'z xizmatlarini yangilashga harakat qilmoqda - ular raqamli resurslar va an'anaviy kitoblarni birlashtirgan gibrid yondashuvni qo'llashmoqda.

Ijtimoiy tarmoqlar: yangi "kutubxona"

Bugungi kunda ko'plab yosh odamlar yangiliklar va ma'lumotlarni asosan ijtimoiy tarmoqlar orqali olishadi. Facebook, Instagram, Telegram va YouTube endi faqat muloqot vositasi emas, balki asosiy ma'lumot manbai hisoblanadi. Bu hodisa "mikro-o'qish" deb ataladigan yangi o'qish uslubini vujudga keltirdi.

Amerikaning Pew Research Center ma'lumotlariga ko'ra, 18-29 yoshli amerikaliklarning 71% yangiliklar va ma'lumotlarni ijtimoiy tarmoqlar orqali oladi. Bu raqam har yili ortib bormoqda va chet elda ham xuddi shunday tendentsiya kuzatilmoqda. Ijtimoiy tarmoqlar algoritmik tizimlar orqali har bir foydalanuvchiga shaxsiylashtirilgan kontent taklif etadi, bu esa odamlarni ma'lum bir "ma'lumot pufakchasi" ichida qoldirishi mumkin.

Ijtimoiy tarmoqlardagi kontentning asosiy xususiyatlari:

• Qisqa va tez o'qiladigan formatlar

• Ko'p miqdorda rasm va videolar

• Darhol sharh qoldirish va fikr almashish imkoniyati

• Algoritmlar orqali shaxsiylashtirilgan kontent

Ammo bu yangi o'qish uslubi nafaqat ijobiy tomoni bor. Ko'plab mutaxassislar chuqur tahlil qilish va uzoq matnlarni o'qish qobiliyatining susayishi haqida xavotir bildirmoqda. "Doom scrolling" hodisasi - ya'ni ijtimoiy tarmoqlarda cheksiz aylantirish - odamlarning vaqtini va diqqatini yo'q qiladi. Bunday o'qish uslubi tez-tez yuzaki ma'lumot olishga olib keladi va tanqidiy fikrlash qobiliyatini zaiflashtiradi.

Audio va video formatlarning tobora ommalashib borishi

Podkastlar, audiobooks va video kurslar yangi o'qish formatlarining asosiy qismiga aylandi. Ko'plab odamlar endi kitob o'qishdan ko'ra, ishga borayotganda yoki sport bilan shug'ullanayotganda audiokitob tinglashni afzal ko'rishadi.

Edison Research kompaniyasining 2023-yilgi ma'lumotlariga ko'ra, Amerika aholisining 41% kamida oyiga bir marta podcast tinglaydi. Audiokitoblar bozori ham tez sur'atlarda o'sib bormoqda - yillik o'sish sur'ati 25% ni tashkil etadi. Bu tendentsiya dunyoning boshqa qismlarida ham kuzatilmoqda.

Multimedia kontentning afzalliklari:

• Multitasking imkoniyati

• Ko'rish qobiliyati chegaralangan odamlar uchun qulaylik

• Emotsional ta'sirning kuchayishi

• Yangi o'rganish metodlari

Video formatlar, ayniqsa YouTube va TikTok kabi platformalardagi qisqa videolar, ayniqsa yosh avlod orasida juda mashhur. Ular murakkab mavzularni oson va qiziqarli tarzda tushuntirishga yordam beradi. TikTok platformasida "BookTok" jamiyati paydo bo'lgan - bu yosh odamlar kitoblar haqida qisqa videolar yaratadigan va kitob o'qishni rag'batlantiradigan harakat. Bu hodisa shuni ko'rsatadiki, raqamli formatlar an'anaviy o'qishni yo'q qilmaydi, balki uni yangi shaklda rivojlantiradi.

Ta'lim tizimidagi o'zgarishlar

Raqamli texnologiyalar ta'lim tizimini ham tubdan o'zgartirmoqda. Onlayn kurslar, elektron darsliklar va virtual sinf xonalari an'anaviy ta'lim usullarini to'ldirmoqda yoki hatto almashtirmoqda.

Global Distance Learning Association ma'lumotlariga ko'ra, onlayn ta'lim bozori 2020-yildan beri ikki barobar o'sgan va bu o'sish sur'ati davom etmoqda. Coursera, edX, Khan Academy kabi platformalar millionlab odamlarga bepul yoki arzon narxlarda yuqori sifatli ta'lim olish imkonini bermoqda.

Zamonaviy ta'lim tizimining yangi yo'nalishlari:

• Interaktiv darsliklar va o'yinlashtirish

• Virtual va qo'shma reallik texnologiyalari

• Sun'iy intellekt yordamida shaxsiylashtirilgan ta'lim

• Masofaviy ta'lim platformalari

COVID-19 pandemiyasi bu jarayonni yanada tezlashtirdi va ko'plab ta'lim muassasalari raqamli texnologiyalarni qabul qilishga majbur bo'ldi. Bu tajriba shuni ko'rsatdiki, to'g'ri yondashuvda raqamli ta'lim an'anaviy usullar bilan bir xil samarali bo'lishi mumkin. Zoom, Google Classroom, Moodle kabi platformalar ta'lim jarayonining ajralmas qismiga aylandi. Ayni paytda, "blended learning" - ya'ni onlayn va offline ta'limni birlashtiradigan yondashuv keng qo'llanilmoqda.

Kelajak bashorati: o'qish odatlari qayerga bormoqda?

Texnologiyalar rivojlanishi bilan o'qish odatlari ham o'zgarishda davom etadi. Sun'iy intellekt, virtual reallik va yangi interfeys usullari kelajakda yangi o'qish tajribalarini yaratadi.

Meta kompaniyasining "Horizon Worlds" kabi virtual reallik platformalari allaqachon virtual kutubxonalar va o'qish xonalarini taklif qilmoqda. Apple kompaniyasining Vision Pro qurilmasi kabi yangi texnologiyalar o'qish tajribasini yanada immersiv qilishga qaratilgan. Bu qurilmalar orqali foydalanuvchilar virtual muhitda kitob o'qishi, boshqa o'quvchilar bilan muloqot qilishi va hatto muallif bilan virtual uchrashuv o'tkazishi mumkin.

Kelajakdagi ehtimoliy o'zgarishlar quyidagilarni o'z ichiga olishi mumkin: ovozli interfeyslarda o'qish, virtual reallik orqali immersiv o'qish tajribasi, sun'iy intellekt yordamida personallashtirilgan kontent va neyro-interfeys texnologiyalari orqali bevosita miya bilan muloqot. Bu texnologiyalar bizning ma'lumotni qabul qilish va qayta ishlash usulimizni butunlay o'zgartirishi mumkin.

Neuralink kabi kompaniyalar miya-kompyuter interfeyslari ustida ishlamoqda, bu esa kelajakda ma'lumotni bevosita miyaga yuklash imkoniyatini berishi mumkin. Garchi bu texnologiyalar hali rivojlanish bosqichida bo'lsa-da, ular o'qish va ta'lim sohasida inqilob qilishi mumkin. Biroq, bunday texnologiyalar bilan birga yangi etik va ijtimoiy savollar ham paydo bo'ladi.