Nihilizm nədir? — Qısa və aydın izah

Nihilizm fəlsəfədə «hər şeyin mənasız, dəyərsiz və ya mövcud olmadığı» fikrini müdafiə edən düşüncə məktəbidir. O, bilik, əxlaq və varlıqla bağlı ənənəvi iddiaları şübhə altına alır və çox vaxt qəbul edilmiş dəyərlərin, institutların və metafizik təməl anlayışların əhəmiyyətini rədd edir.

Fəlsəfədə nihilizmin istiqamətləri

• Bilik fəlsəfəsi: Hər cür biliyin etibarsız və ya aldanış olduğu iddiası; biliyin mümkünlüyünə şübhə.
• Əxlaq fəlsəfəsi: Universal və obyektiv əxlaqi dəyərlərin olmadığını, mövcud əxlaq sistemlərinin subyektiv və ya güc münasibətlərindən doğduğunu söyləyir.
• Varlıq fəlsəfəsi: Mövcud olanın mahiyyəti və həqiqi varlıq iddialarına skeptik yanaşma; bəzən «heç bir şey yoxdur» kimi radikal mövqelər də ifadə olunur.

Tarixi xülasə və əsas nümayəndələr

Nihilizm termini latınca «nihil» («heç») sözündən törəyib. Müasir mənada 19-cu əsrin ortalarında Rusiya intellektual dairələrində və Avropa fəlsəfəsində geniş yayılıb. Rus ədəbiyyatında nihilizm ifadəsi ilk dəfə Nedejin-in məqaləsində işlənib.

Erkən nümunələrdən biri Yunan sofisti Gorgiasdır. Onun aqnostik tendensiyası belə ifadə edilir: «Heç nə yoxdur; varsa da, bilinməz; bilinsə belə, başqalarına ötürülməz.» Sofistlərin fikrincə dil və hissiyyat məhdudiyyətləri səbəbindən ümumi və etibarlı bilik əldə etmək çətindir.

Nihilizmə təsir göstərən və ya nihilist fikirlərlə əlaqələndirilən mütəfəkkirlərə F. Nietzsche, A. Schopenhauer, Jean-Paul Sartre, Albert Camus, Max Stirner, Herbert Spencer, Ludwig Feuerbach və başqaları daxildir. Onların yanaşmaları fərqli olsa da, ümumi cəhət — ənənəvi dəyərlərə və metafizik iddialara şübhədir.

Nietzsche və nihilizmin «aşılması»

Friedrich Nietzsche nihilizmi həm diaqnoz, həm də çağırış kimi qiymətləndirmişdir. O, mövcud dəyərlərin itməsi nəticəsində yaranan boşluğu qeyd edir və bunu passiv pessimizmdən fərqli olaraq aşılmalı bir problem hesab edir. Nietzsche-yə görə ənənəvi «qüvvə» mənbələri (xüsusilə dini dəyərlər) zəiflədikcə insanların yeni dəyərlər yaratma ehtiyacı yaranır.

Nietzsche-nin konsepsiyalarından biri «üstün insan» (Übermensch) ideyasıdır: dəyərləri özü yarada bilən, həyatı yüksəldən və yaradıcı qüvvəyə malik fərd. O, əxlaqı "kölə əxlaqı" və "bəy (aristokrat) əxlaqı" kimi təsnif edərək mövcud əxlaqın çox vaxt zəiflikdən qaynaqlandığını iddia edir. Nietzsche nihilizmi tənqid edir, lakin onu mənbə kimi istifadə edərək yeni dəyər yaratmaq zərurətini vurğulayır.

Nihilizmin cəmiyyət və mədəniyyətə təsiri

Nihilizm həm siyasi, həm ədəbi, həm də mədəni sahələrdə geniş əks-səda doğurub. O, klassik fəlsəfi sistemlərə və metafizik iddialara meydan oxuyaraq, ictimai elmlərin və ənənəvi dəyərlərin yenidən nəzərdən keçirilməsinə səbəb olub. Eyni zamanda nihilist düşüncə bəzi hallarda pessimizm və mənasızlıq hissini gücləndirə bilər.

Nəticə

Nihilizm fəlsəfi tənqidin kəskin formasıdır: o, dəyərləri, biliyi və ənənəvi metafizik iddiaları şübhə altına alır. Tarixi və nəzəri müxtəlifliyi səbəbindən nihilizm bir neçə alt-növə malikdir, və bəzi düşünürlər (xüsusilə Nietzsche) nihilizmi aşma yolları üzərində düşünmüşlər. Bugünkü diskussiyalar nihilizmin mədəni, etik və epistemoloji nəticələrini araşdırmaqla davam edir.

 Qeyd: * Sofist — gəlir əldə etmək məqsədilə bilik və savad satan insanlar.
** Estetizm — İngiltərədə 19-cu əsrin sonlarında yaranmış, «sənət, sənət üçündür» prinsipini müdafiə edən ədəbi-sənət axını.