Qırmızı Kitab: Susan Təbiətin Səssiz Harayı

Bir vaxtlar dünya üzərində elə canlılar yaşayırdı ki, onların nəfəsini yalnız küləklər eşidərdi, izlərini isə yalnız qum yadda saxlayardı. Onlar haqqında heç bir roman yazılmamışdı, heç bir foto çəkilməmişdi. Və insanlar onların yoxa çıxmasını heç hiss etmədi… ta ki Qırmızı Kitab danışana qədər.

Qırmızı Kitab nədir?

Adı nağıllardan çıxmış kimi səslənsə də, Qırmızı Kitab bir fantastika deyil — bu, gerçəkliyin ən kədərli gündəliyidir. Elmi adıyla “Nadir və Nəsli Kəsilməkdə Olan Heyvan və Bitkilər Kitabı” olan bu əsər, təbiətin səsini sənəd halına salan ən qiymətli mənbələrdən biridir. Azərbaycanın rəsmi dövlət sənədi olan bu kitab, hər on ildən bir yenilənir və ölkəmizdə təhlükə altında olan canlı növlərinin siyahısını ehtiva edir.

Niyə “qırmızı”?

Qırmızı – dayanmaq, diqqət etmək, təhlükə siqnalı. Qırmızı Kitab da məhz bu mesajı verir: “Dayan. Dinlə. Bu canlılar yox olmaq üzrədir.” 1970-ci illərdə dünya üzrə qəbul edilən bu rəng seçimi, zamanla ekoloji simvola çevrildi. Elə bir simvol ki, adı çəkiləndə ağla ilk olaraq təhlükə altındakı həyat gəlir.

Qırmızı Kitab Azərbaycanda necə yaranıb?

Azərbaycanın ilk Qırmızı Kitabı 1989-cu ildə nəşr olundu. O zamanlar bu kitabda 108 heyvan və 140 bitki növü qeydə alınmışdı. 2013-cü ildə isə yenilənmiş ikinci nəşr çıxdı — bu dəfə 223 heyvan, 300-dən çox bitki və göbələk növü qeyd edildi. Hər bir canlı haqqında elmi təsvirlər, yaşadığı ərazi, təhdid səbəbləri və qoruma tədbirləri yer alır.

Bu kitab yalnız elm adamları üçün deyil. O, həm də biz – adi insanlar üçün bir güzgüdür. Təbiətə necə yanaşdığımızı, onu necə qoruyub-qoruyamadığımızı bizə göstərir.

Bəs bu kitabdan bizə nə?

Düzdür, bir çox insan düşünür ki, bu cür kitablar yalnız biologiya fakültəsində oxuyanlara lazımdır. Amma gəlin bir anlıq düşünək: Səhər tezdən açılan bir bənövşə qoxusunu hiss edə bilməyəcəyimizi, dağlarda çiçəklər arasında uçuşan kəpənəklərin artıq olmadığını... Bu kitab yoxluğun gələcək xatirəsini yazır. Və biz o xatirəni yaşamamışdan öncə, bu yazıya baxıb nələrisə dəyişdirə bilərik.

Qırmızı Kitabda kimlər var?

Buradakı canlılar arasında adını belə eşitmədiyimiz varlıqlar var:
– Qafqaz bəbirinin sükut içində meşələrdən çəkilməsi,
– Talış xurmasının yalnız bir neçə ağacla təbiətdə yaşama mücadiləsi,
– Xəzər suitisinin sənaye tullantılarıyla boğulan səsi...

Bu siyahı yalnız itkilərin siyahısı deyil, hər bir canlı bir hekayədir. Və bu hekayələr biz onları dinlədikcə yaşamağa davam edəcək.

Qırmızı Kitabı necə əldə edə bilərik?

Əgər bu kitabı əldə edib, içindəki sirlərlə tanış olmaq istəyirsinizsə, onu Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının nəşrlərində, onlayn ekoloji portallarda və kitabxanalarda tapmaq mümkündür. Rəqəmsal formatda isə bəzi hissələri açıq məlumat bazalarında paylaşılır.

Və ən önəmlisi: biz nə edə bilərik?

– Təbiətə müdaxiləni minimuma endirək.
– Ətrafımızda gördüyümüz nadir bitkiləri qoparmayaq.
– Heyvanların yaşam sahələrinə hörmət edək.
– Qırmızı Kitabdan öyrənək və öyrədək.

Qırmızı Kitab, təkcə bir siyahı deyil. O, təbiətin bizə yazdığı açıq məktubdur. Hər səhifəsi bir çağırış, hər cümləsi bir dua, hər növ isə bir yadigardır.

Sonda

Bu dünyada hər bir canlının bir vəzifəsi var. Bəziləri oksigen istehsal edir, bəziləri torpağı zənginləşdirir, bəziləri isə sadəcə gözəllik bəxş edir. Amma biri yox olduqda, digəri də sarsılır. Sonda isə insan özü yox olmağa başlayır.

Qırmızı Kitab bir hekayədir – hələ bitməmiş bir hekayə. Onu oxumaqla bu hekayənin qəhrəmanı ola bilərik. Yoxsa sadəcə son sətirdə yazılan "gec idi" sözünün şahidi...