Azərbaycancaaz
Mir.az » Bloq » “Post-analitik” fəlsəfə nədir? – Paul Austin Murph

“Post-analitik” fəlsəfə nədir? – Paul Austin Murph

358
“Post-analitik” fəlsəfə nədir? – Paul Austin Murph
“Post-analitik fəlsəfə” termini ilk olaraq 1980-ci illərin ortalarında istifadə olunmağa başlamışdı. O vaxtlar bu ifadə nələrdəsə analitik fəlsəfəyə borclu olan, amma yenə də ondan ayrılacaqlarına inanan filosoflardan bəhs etmək üçün istifadə olunurdu.

Haqqında danışdığımı termiz bir qədər qəribə görünür. Nəticədə, filosoflar necə “post” və ya analiz əleyhdarı ola bilər ki? Ən nəhayətində post-analitik fəlsəfənin bir çox nümunəsi belə özündə fərqli növlərə aid analizləri birləşdirmiş olacaqdı.

Dolayısı ilə, geniş mənada bu termin analitik fəlsəfəyə istinad etmiş olmalıdır. Amma ənənənin (geniş mənada) hansı istiqamətlərinə və hansı filosoflara istinad edir ki? Bütün analitik filosoflarda ortaq olan bir fəlsəfi mahiyyət (essence) varmı?

Bütün bunlarla yanaşı fəlsəfi analizin, analitik ənənə ortaya çıxmadan daha əvvəl mövcud olduğunu yaddan çıxarmamalıyıq. Hyum, Hobbs və Akvinalı Foma və başqa adlar – ən azından qismən – analiz etməyiblərsə, nə işlə məşğul olublar?

“Post-analitik fəlsəfə” termininin tarixi və istifadəsini araşdırdığımızda yuxarıda bəhs etdiklərimiz ilk baxışda gözə çarpan (prima facie) problemlərdir. Lakin həqiqətən bəzi filosofların analizlə probleminin olduğu görünür. Bəlkə də, sırf “analiz” demək əvəzinə “fəlsəfi analiz” demək daha doğru olar. Vəziyyət aydın şəkildə belədir: çünki “fəlsəfi analiz” termini “analiz”-dən daha xüsusidir və fəlsəfi analizin əslində nə olduğu ilə bağlı ehtimalları özündə ehtiva edir.

Obyektiv gerçəklik?


Post-analitik filosofların analitik fəlsəfə ilə bağlı problem hesab etdikləri şeyə deyinmək istəyiriksə, XX əsrin əvvəllərinə çağdaş Amerikan praqmatizminə müraciət etmək olduqca yararlıdır. Bu məktəbin özü (Amerikan praqmatizmi) post-analitik hərəkatın (müəyyən fəlsəfi məktəb olaraq yox) bir parçası olaarq görülür.

Bir çox insan bu Amerikan praqmatistlərinin birbaşa obyektiv gerçəklik, realizm və təmsilçilik anlayışları ilə probleminin olduğunu deyir. Onlar bu anlayışları fəlsəfə tarixi ərzində təsirindən xilas olmağın mümkün olmadığı sabit fikirlər (idee fixe) olaraq görürlər. Əslində XX əsrin analitik fəlsəfəsinə gəldiyimizdə vəziyyət heç də bundan fərqli deyil.

Bu məsələ ilə bağlı şəxsi qənaətim odur ki, tək bircə analitik fəlsəfəçinin belə obyektiv gerçəklik ifadəsini istifadə etdiyini və ya ondan bəhs etdiyini demək olar ki, qarşıma çıxmayıb. (Bununla yanaşı Peter van İnvagenin “Obyektivlik” əsərini oxumuşdum). Digər tərəfdən bir filosofun obyektiv gerçəklik fikrinə bağlı olması üçün “obyektiv gerçəklik” ifadısindən istifadə etməsinə ehtiyac olmadığını da demək olar. Başqa sözlə ifadə etsək, obyektiv gerçəkliyi başqa bir adla əvəz etmişdir. (Bəlkə də onun yerinə başqa bir ifadə istifadə edib) .

Necə olmasından asılı olmayaraq obyektiv bir gerçəkliyin olmadığına (və ya fəlsəfədə ciddi yeri olmadığına) istiqamətlənmiş mövqe idraki fəaliyyətlərin pozitivliyinə edilən vurğu ilə, ənənə və faydalılığın önəmi ilə, yəni insanın inkişafının – fəlsəfədə belə – göz ardı edilə bilməyəcəyi fikri ilə yan yanadır. Lakin yenə də həm bütün bunları qəbul edib, həm analitik fələfə ilə (və ya fəlsəfi analizlə) maraqlanmağın a priori və ya mexaniki olaraq necə bir problem olduğunu görə bilmirəm.

Məsələn, ən təməl terminlərlə fəlsəfi analizin özünün fəlsəfi analizini aparmaq mümkündür və ən nəhayət bu cür fəlsəfi analilərlə fəlsəfi problemlər araşdırıla bilər. lakin yenə də bu cür davranan bir filosof hələ də fəlsəfi analiz sərhədləri daxilində olacaqdır. Qəribə şəkildə Riçard Rorti sanki bu sərhədlər içərisində yer aldığı görünür. Ya da ən azından bu mövqe ilə oxşar şeylər deyir. Veyn Hudson və Vin van Reijen tərəfindən həyata keçirilən müsahibədə Rorti belə deyir:

“Analitik fəlsəfənin son dərəcə peşəkar metodları olan transendental layihəni buraxmaqla, detallar və mexaniklik mövzusundakı israsını qoruya biləcəyini düşünürəm. Analitik fəlsəfəni bir tərz olaraq tənqid etmək niyyətim yoxdur. Çox yaxşı bir tərzdən söhbət gedir. Super-peşəkarlıqla keçən illərin son dərəcədə yararlı olduğunu düşünürəm”

Əvvəlki mövqeyin Rortinin mövqeyi ilə oxşar (similar) olduğunu qeyd etmişdim. Bu bənzərlik bir analitik filosofun “transendental layihənin dərinlərinə enməsinə” ehtiyac olmadığı fikrinə də bənzəyir. Yəni, bir analitik fəlsəfəçi Rortinin mövqeyi və arqumentləri ilə tamamilə fərqində ola bilər və yenə də bu transendental layihəyə bağlı qala bilər. (Təbii ki, burada Rortinin “transendental layihə” (trancendental project) dedikdə nəyi nəzərdə tutduğunu anlamağımı lazımdır)

Fəlsəfə siyasi olmalıdırmı?


Görünən odur ki, bir çox post-analitik filosofun sahib olduğu mövqe təbiəti etibarilə ilkin olaraq siyasidir, ya da ilkin olaraq ictimai xarakterlidir.

Məsələn, Hilari Putnam (1985) analitik fəlsəfənin “öz layihəsinin osnuna – çıxılmaz dalana” gəldiyini ifadə etmişdi. Bu, fəlsəfənin birbaşa özünü digər akademik sahələrlə daha əhatəli bir şəkildə əlaqələndirilməsinin gərəkli olduğu mənasına gəlir. Daha geniş mənada isə bu analitik fəlsəfənin özünü bir bütöv olaraq mədəniyyət və cəmiyyət ilə əlaqələndirmək gərəkdiyi mənasına gəlir. Lakin problem odur ki, analitik fəlsəfə onsuz da ara sıra özünün müxtəlif sahələrlə əlaqləndirmişdir. (Qəbul etməliyik ki, 1980-ci illərdən və idraki elmlərin inkişafından bəri bu belədir)

Sadəcə bir neçə nümunə verməyə ehtiyac varsa: məntiqi pozitivistlər özlərini elm ilə ( ya da ən azından fizika ilə), XIX əsr filosofları özlərini məntiq, riyaziyyat və elm ilə əlaqələndirmişdilər. Fəlsəfənin təbiətindəki bu diqqət cəlb etməyən interdsiplinarlıq əslində fəlsəfənin tarixi boyunca da belə idi. Eyni zamanda bütünlarla yanaşı fəlsəfənin özü digər sahələr ilə – və hətta bir bütöv olaraq mədəniyyət ilə – əlaqələndirə biləcəyi və yenə də analitik fəlsəfə olaraq qala biləcəyini deyə bilərik. Beləliklə fəlsəfəçilər yenə də fəlsəfi analiz praktikasını tətbiq edə bilər. Bu təkrarən analitik fəlsəfənin və ya fəlsəfi analizin nə olması problemini gündəmə gətirir.

Eyni zamanda bir filosof özünü nə üçün digər sahələrlə əlaqələndirməyə ehtiyacı olduğunu da soruşa bilər – və mədəniyyət kimi qeyri-müəyyən, geniş bir şeyi önəmsəməyə bilər. Başqa bir ifadə ilə, bir filosofun haqqında danışdığımız şeyin yaxşı olması ilə bağlı səbəbləri olmalıdır. Eynilə bir filosofun bir şeyin nə üçün pis olduğunu düşünmək üçün səbəblərə ehtiyacı olduğu kimi. Bu, mövcud müzakirənin geniş miqyaslı fəlsəfi baxış bucaqları olduğu mənasına gəlir. Hətta buna yeni müzakirələr belə əlavə oluna bilər. Bəhs etdiyimiz baxış bucaqlarının öz təbiətləri etibarilə hər zaman fəlsəfi olmalarına da ehtiyac yoxdur.

Bu fəlsəfə-cəmiyyət dualizminə (binary opposition) dair başqa bir meyl isə analitik fəlsəfənin çox peşəkar və dolayısı ilə də çox dar əhatəyə malik olmasıdır. Digər bir ifadə ilə. Analitik filosoflar bir bütöv olaarq cəmiyyət ilə və hər hansı başqa bir şey ilə əlaqəsi olmayan balaca, dar əhatəli və özəlləşmiş problemlərlə həddindən artıq məşğul olur. Daha texniki və fəlsəfi bir dillə ifadə etsək, analitik fəlsəfnin müəyyən təməl öhdəliklər ilə ehtimallarının müdafiə edilə bilmədiyinin göstərildiyi iddia edilə bilər. (Putnamın öz ifadəsinə məhz bu səbəblə istinad etdik).

Amma yenə də bütün bu sahələrin onsuzda dar əhatəli və özəlləşdirilmiş sahələr və ya məsələlər ilə əlaqəli olduğu iddia edilə bilər. Digər tərfədən bu ittiham digər sahələrdənd aha çox birbaşa fəlsəfənin özünü hədəf alan ittihamdır.

Riçard Rorti


Görünən odur ki, Riçard Rorti bu günkü və ya 1980-ci illərdəki deyil, daha keçmişdəki (1950-70-ci ilıər arası) analitik fəlsəfədən bəhs edir.

Analitik fəlsəfənin ən təməl məqsədi olaraq digər bütün bilik formalarını əhatə edən bilik formasına sahib olduğu yanaşmasını düşünün. Bu qəribədir. Çoxu ənənəvi fəlsəfənin, qədimdə İlk fəlsəfə deyilən şeyin yerinə fərqli fəlsəfi sahələr yerləşdirdiyi doğrudur. (Bir vaxtlar metafizika idi, sonra epistemiologiya gəldi, sonra dil oldu. Sonra zehin və s.) Amma XX sər bu vəziyyətdən bir xeyli uzaq idi. əslində elə filosoflar da XX əsr ərzində İlk fəlsəfnin təbiətinə qarşı çıxmışdılar.

Naturalistləri nəzərdən keçirək (məsələn, məntiqi pozitivistləri və daha sonra da Kuaynı) istisnasız bir şəkildə onlar, ilk fəlsəfənin yerinə elmi və fizikanı yerləşdirdilər. (Bu cür naturalistlər fizikanı ilkin olaarq qəbul etsələr də bu fizikanın bir növ ilk fəlsəfə olaarq görüldüyü demək deyil)

Rortinin post-fəlsəfəninin özlüyündə eynilə Vitgenştaynın “fəlsəfnin sona çatdrmaq” və birbaşa fəlsəfni olmasa da fəlsəfi problemləri göz ardı etmək cəhdi kimi bir fəlsəfi mövqe olduğunu demək lazımdır. Bu mövqeyin Hilari Putnam və Con MakDovel ilə yanaşı, Rorti tərəfindən də müdafiə olunduğunu deyə bilərik. (Bunun daha xüsusi nümunəsi kimi zehin və dilin dünya ilə necə əlaqəyə girməsi “problemi” ola bilər).

Necə olmasından asılı olmayaarq Rortinin mövqeyinin post-analitik fəlsəfədən daha çox post-fəlsəfə olduğunu idda etmək üçün bir o qədər güclü dəlillər mövcuddur. Başqa ifadə ilə Haydegger və Derrida kimi Rortinin də fəlsəfə adlı bir problemi var. Burada yenidən Rortinin mövqeyinin fəlsəfi olmaqdan daha çox siyasi (ictimai) olduğu iddia edilə bilər. Amma yenə də təbii olaraq fəlsəfəni tamamilə (in toto) rədd edən, bəzi və bir çox mövqedən – tək başına, bir mövqe Rortinin heç şübhəsiz mənuniyyətlə qarşılayacağı kimi fəlsəfi olmağa təsir etməzdi (Jak Derrida da bunu etiraf etmişdi)


Şərhlər 0

Şərh Yaz
Hələ heç bir şərh yoxdur, lakin ilk şərhi yazan siz ola bilərsiniz!

Şərh Yaz